Starożytny gród w Męcinie? – mity i badania

Męcina. W Męcinie na prawym wysokim brzegu potoku Smolnik, niedaleko zachodniej granicy wsi wznosi się obiekt, który w miejscowej tradycji został uznany za pozostałości grodu lub zamku i obecnie nosi miano „Zamczyska”. Taką interpretację istniejących w tym miejscu form terenowych utrwaliły prowadzone w latach 50. XX w. archeologiczne badania sondażowe, które pomimo braku jednoznacznych wniosków, doprowadziły do stworzenia hipotezy o istnieniu miejsca obronnego o starożytnym rodowodzie.

Ludowa legenda (za: http://mecina.prv.pl/legendy.htm), a właściwie mit (rozumiany jako forma wyjaśniania zjawisk i kształtu otoczenia) głosi, że założenie obronne związane jest z penetracją słowiańską tych obszarów i funkcjonowaniem plemiennego państwa Wiślan, kiedy to wzdłuż szlaku handlowego prowadzącego wzdłuż doliny Smolnika został założony „niewielki zameczek obronny”, zniszczony ostatecznie w trakcie najazdów mongolskich w XIII w. Nazwa „Zamczysko” oznaczająca pozostałości po zamku lub innym założeniu defensywnym (określenie jest typową konstrukcją toponomastyczną) przetrwała w miejscowej tradycji do dnia dzisiejszego, zachowując właściwości legendo-twórcze (istnienie podziemnych lochów, ukrytych skarbów).

Określenie formy i wielkości obiektu są mocno utrudnione, ze względu na silne przekształcenia antropogeniczne: od strony północnej i wschodniej ograniczenie stanowi stromy, zalesiony stok koryta Smolnika, od strony południowej przebiega lokalna droga prowadząca do osiedla Smoleniówka, natomiast od zachodu wznoszą się rozproszone zabudowania mieszkalne. Obszar „Zamczyska”, przede wszystkim domniemany majdan, jest ponadto intensywnie użytkowany rolniczo, co mogło w sposób istotny doprowadzić do niwelacji ewentualnych założeń obronnych: wałów i fos. Hipotetycznie obiekt posiada powierzchnię około 20 arów i kształt elipsy, a jego właściwości obronne determinowane są przede wszystkim przez północno-wschodnie stromizny doliny rzecznej.

„Zamczysko” stało się w latach 50. XX w. obiektem zainteresowania archeologa Andrzeja Żakiego, który przeprowadził w tym miejscu prospekcję terenową oraz sporządził plan sytuacyjny przypuszczalnego stanowiska. Żaki zinterpretował zastaną formę terenową (opierając się przypuszczalnie także o dane toponomastyczne) jako gród związany z osadnictwem w tym rejonie kultury łużyckiej, łącząc jego powstanie z późną fazą jej funkcjonowania (wczesna epoka żelaza, okres halsztacki 700 r. a.C.- 450 r. a.C.). Podstawą do wysunięcia takiej hipotezy były odkrycia w pobliskich miejscowościach: Marcinkowicach, Chełmcu, Pisarzowej oraz na granicy Męciny i Pisarzowej cmentarzysk ciałopalnych z tego okresu. Stanowisko w Męcinie wpisywałoby się tym samym w łużycki system obronny doliny Dunajca i jego dopływów, oparty o grody w Kurowie, Marcinkowicach, Maszkowicach, Podegrodziu i Zabrzeży. Teoria Żakiego była weryfikowana podczas badań prowadzonych pod kierownictwem Marii Cabalskiej, pod koniec lat 60. XX w. – zastosowana analogiczna metoda: badania powierzchniowe dała dokładnie ten sam rezultat, czyli stwierdzono brak występowania materiału ceramicznego. Cabalska mimo negatywnych wyników, podtrzymała tezę o datowaniu stanowiska na czasy łużyckie, postulując jednocześnie przeprowadzenie wykopalisk, które pozwoliłby na ustalenie dokładnej chronologii obiektu. Sformułowane w ten sposób wnioski spowodowały, że „Zamczysko” w Męcinie znalazło się w monograficznych opracowaniach naukowych dotyczących założeń obronnych w południowej Polsce (np. J. Marszałek, Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach), pomimo braku występowania w tym miejscu śladów osadnictwa oraz w oparciu jedynie o tezę powiązania z pobliskimi cmentarzyskami łużyckimi.

Transmisja obrad Sejmu RP – 27 listopada 2024 r. Jubileuszowa akcja pomocowa - przeszło tona darów dla potrzebujących

Ponowna weryfikacja hipotezy Żakiego nastąpiła w 2016 r. w wyniku przeprowadzonych badań powierzchniowych przez Fundację Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego w Rzeszowie, na obszarze AZP 110-62 w terminie 28.10 – 08.11. Pomimo dogodnych warunków do prowadzenia obserwacji: jesienna pora, świeżo zaorane pole, przy jednoczesnej rezygnacji z zastosowania klasycznej sześcioosobowej tyraliery, rzeszowscy archeolodzy zarejestrowali wyłącznie obecność kilku fragmentów ceramiki nowożytnej. Tym samym po raz trzeci nie udało się potwierdzić starożytnej chronologii „Zamczyska”, co wobec braku charakterystycznych dla grodów form terenowych, takich jak relikty wałów lub fosy, poddaje w wątpliwość wartość hipotezy Żakiego. Obecny stań badań dowodzi, że w tym miejscu nie istniała w przeszłości żadna forma osadnicza.

W Męcinie odnaleziono jednak zabytki starożytne pochodzące z okresu rzymskiego. W wyniku przypadkowych odkryć pod koniec XIX w. (przede wszystkim w trakcie budowy linii kolejowej Chabówka – Nowy Sącz) natrafiono na monety: denar cesarza Trajana (lata panowania 98– 117 r. p.C.), sesterc Trajana i dupondius Hadriana (lata panowania 117-138 r. p.C.). Obecność tych numizmatów była związana najprawdopodobniej z osadnictwem celtyckiego plemienia Kotynów (reprezentującego kulturę puchowską) w dolinie Dunajca  od I w. a.C. do II w. p.C., które zanikło ostatecznie w wyniku wojen markomańskich i prób utworzenia przez Cesarstwo rzymskie prowincji Sarmacja na obszarze dzisiejszej Słowacji. Luźne znaleziska nie są rzecz jasna dowodem na stałe, a nawet czasowe osadnictwo Kotynów w Męcinie, pośrednio poświadczają jednak istnienie szlaku handlowego biegnącego od kotliny Sądeckiej w kierunku zachodnim, wzdłuż potoku Smolnik. Niemniej jednak powiązanie „Zamczyska” z tym okresem posiada tak samo hipotetyczny charakter, jak datowanie tego obiektu na czas osadnictwa łużyckiego. Brak jednoznacznych dowodów, w postaci odkrytych artefaktów, a nawet poszlak takich jak zniwelowane formy terenowe, które mogły by zostać uznane za wały, sprawia że obiekt w Męcinie nie powinien być uznany, przy obecnym stanie badań, nawet za domniemane stanowisko archeologiczne.  

Arkadiusz Urbaniec – historyk
Muzeum Regionalne Ziemi Limanowskiej